Okiem eksperta: Czy funkcjonalność może być wadą?

Aleksandra Gorzkiewicz, adwokat, kancelaria JWP Rzecznicy Patentowi

88% respondentów określiło funkcjonalność jako czynnik ważny lub bardzo ważny. Funkcjonalność zaś (w połączeniu z estetyką i prostotą) będą w najsilniej kształtować branżę meblarską w perspektywie kolejnych lat¹. Oczywistym jest więc, że funkcjonalność mebla ma podstawowe znaczenie w procesie jego projektowania. Projektanci dążą do tego, by tworzone meble charakteryzowały się nie tylko atrakcyjnym designem, ale były przede wszystkim wygodne w użytkowaniu.

Powstaje jednak pytanie czy walory funkcjonalne projektu mogą negatywnie wpłynąć na zakres jego ochrony? Aby znaleźć odpowiedź warto zastanowić się w oparciu o jakie podstawy prawne projekt mebla może podlegać ochronie.

Osobom działającym w branży meblarskiej bliskie jest pojęcie wzornictwa przemysłowego. Wzorem przemysłowym, który może podlegać ochronie na szczeblu krajowym (poprzez rejestrację w Urzędzie Patentowym RP - UPRP) oraz unijnym (poprzez rejestrację w Urzędzie Unii Europejskiej ds. Własności Intelektualnej - EUIPO), jest nowa i posiadająca indywidualny charakter postać wytworu lub jego części, nadana mu w szczególności przez cechy linii, konturów, kształtów, kolorystykę, strukturę lub materiał wytworu oraz przez jego ornamentację. Wzorem przemysłowym może więc być mebel (ewentualnie część mebla) wyróżniający się kształtem, kolorystyką, zastosowanym materiałem czy też charakterystyczną ornamentacją. Wzór przemysłowy, by podlegał ochronie, musi być nowy i posiadać indywidualny charakter. Wzór uważa się zaś za nowy, jeśli identyczny (tj. taki sam lub różniący się jedynie nieistotnymi szczegółami) wzór nie został udostępniony publicznie przed datą złożenia wniosku o rejestrację wzoru, ewentualnie przed datą pierwszeństwa. Wzór będzie więc nowy, jeśli przed jego zgłoszeniem we właściwym urzędzie nie został opublikowany lub w inny sposób ujawniony, w tym przez wystawienie czy też wykorzystanie w handlu.

Wzór posiada indywidualny charakter jeżeli całościowe wrażenie, jakie wywołuje na poinformowanym użytkowniku, różni się od wrażenia, jakie wywiera na tym użytkowniku inny wzór, który został udostępniony publicznie przed datą dokonania zgłoszenia naszego wzoru do rejestracji lub, jeśli zastrzeżono pierwszeństwo, przed datą pierwszeństwa. Przy ocenie indywidualnego charakteru wzoru bierze się pod uwagę stopień swobody twórcy przy opracowywaniu wzoru. Im większy stopień swobody twórczej, tym bardziej dany wzór musi różnić się od znanych już wzorów, by można było przyjąć, że posiada na ich tle indywidualny charakter. Ocena indywidualnego charakteru wzoru przemysłowego dokonywana jest z punktu widzenia zorientowanego użytkownika. Zorientowany użytkownik, to według orzecznictwa osoba, która nie będąc twórcą czy ekspertem technicznym zna różne wzory istniejące w danej branży, posiada pewien zakres wiedzy na temat elementów, jakie te wzory zwykle posiadają i w związku z zainteresowaniem danymi produktami wykazuje stosunkowo wysoki poziom uwagi przy ich używaniu². W przypadku wzorów z branży meblarskiej zorientowanym użytkownikiem będzie z reguły projektant wnętrz, choć nie można również wykluczyć uznania za zorientowanego użytkownika osoby, która urządzając swoją prywatną przestrzeń poświęca temu zadaniu tyle uwagi, że staje się obeznana z istniejącymi na rynku projektami mebli i dostrzega różniące je detale.

Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że zgodnie z przepisami, przy ocenie nowości i indywidualnego charakteru wzoru nie bierze się pod uwagę jego cech funkcjonalnych. Wzór nie obejmuje bowiem cech postaci produktu wynikających wyłącznie z jego funkcji technicznej. By dokonać oceny, czy dana cecha wzoru podyktowana jest względami technicznymi, należy w pierwszej kolejności określić, jaka jest funkcja produktu ucieleśniającego wzór. Następnie zaś zbadać, czy dana cecha wzoru jest podyktowana wyłącznie względami technicznymi. Innymi słowy ocenić należy, czy, gdyby nie potrzeba zrealizowania przez produkt określonej funkcji technicznej, to badana cecha nadal byłaby w produkcie zastosowana. By przyjąć, że cecha ma charakter techniczny bez znaczenia jest, czy realizację danej funkcji można zapewnić w jeszcze inny sposób.

Podsumowując - wyłącznie techniczne (funkcjonalne) cechy projektu mebla nie nadają mu indywidualnego charakteru i w konsekwencji nie pozwalają na objęcie go ochroną jako wzoru przemysłowego. Ale nie ma przeszkód, by o uzyskaniu takiej ochrony przesądziła cecha, która z jednej strony ma wpływ na funkcjonalność danego mebla, ale z drugiej strony zapewnia efekty estetyczne.

Niezależnie od ochrony wynikającej z prawa z rejestracji wzoru przemysłowego producenci mebli mogą również poszukiwać ochrony w oparciu o przepisy ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (uznk). Ustawa ta w art. 13 stanowi, iż czynem nieuczciwej konkurencji jest naśladowanie gotowego produktu, polegające na tym, że za pomocą technicznych środków reprodukcji kopiowana jest zewnętrzna postać produktu, jeżeli może to wprowadzić klientów w błąd co do tożsamości producenta lub produktu. Tzw. niewolnicze naśladownictwo, a więc takie upodobnienie własnego produktu do wyrobu konkurenta, że dla przeciętnego nabywcy ewentualne różnice nie są dostrzegalne w ogólnym odbiorze porównywanych wyrobów jest czynem nieuczciwej konkurencji, ale jednocześnie zgodnie z ustawą e nie stanowi czynu nieuczciwej konkurencji naśladowanie cech funkcjonalnych produktu, w szczególności budowy, konstrukcji i formy zapewniającej jego użyteczność.

Również więc w oparciu o przepis art. 13 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji niemożliwe jest skuteczne zakazanie konkurentom wykorzystania tych cech projektu, które mają charakter funkcjonalny.

By uchronić swój produkt przed podrobieniem jego cech funkcjonalnych, a także przed skopiowaniem zewnętrznej postaci produktu można sięgnąć po klauzulę generalną, zawartą w art. 3 ust. 1 uznk. Zgodnie z tą klauzulą czynem nieuczciwej konkurencji jest działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami zagrażające lub naruszające interes innego przedsiębiorcy lub klienta. W oparciu o tę klauzulę budowany jest czyn nieuczciwej konkurencji w postaci pasożytnictwa, a więc sprzecznego z dobrymi obyczajami (dobrym obyczajem kupieckim) korzystania z owoców pracy konkurenta rynkowego.

Podkreślić przy tym jednak trzeba, iż skuteczność powołania się na klauzulę generalną wymaga wykazania dodatkowych, innych niż samo naśladownictwo, okoliczności nagannych z punktu widzenia zasad uczciwej konkurencji. W doktrynie i orzecznictwie podkreśla się bowiem jednoznacznie, że naśladownictwo cudzych produktów, o ile nie stanowi naruszenia praw wyłącznych, samo przez się nie jest zjawiskiem nagannym albowiem postęp jest możliwy tylko dzięki wykorzystaniu dotychczasowych osiągnięć, a ulepszanie produktu danego rodzaju leży w interesie ogólnym. Stosowanie więc klauzuli generalnej z art. 3 ustawy nie może pozbawić przedsiębiorców korzyści związanych z przyznaną im swobodą naśladownictwa w granicach określonych przez art. 13 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji3.

Nie jest tajemnicą, że wzory przemysłowe powstające w branży meblarskiej mogą również podlegać ochronie prawnoautorskiej. Warunkiem skutecznego powołania się na taką ochronę jest wykazanie, że dany projekt stanowi przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze. Twórczy charakter zaś będzie posiadał utwór, który stanowi rezultat działalności o charakterze kreacyjnym, a więc jest wynikiem samodzielnego wysiłku twórczego, którego rezultat był dla autora poprzednio nieznany (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2010 r., IV CSK 359/09). Co do indywidualności utworu, w orzecznictwie wskazuje się, że należy ją utożsamiać z pewną niepowtarzalnością utworu, posiadaniem przez utwór cech dostatecznie go indywidualizujących, a więc odróżniających go od innych wytworów podobnego rodzaju i przeznaczenia obecnych w domenie publicznej4.

Jednocześnie ustawodawca przesądził, że ochroną prawnoautorską objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia, a nie są objęte ochroną odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne.

W oparciu o ustawę o prawie autorskim i prawach pokrewnych nieskuteczne będzie więc domaganie się ochrony projektu, który pozbawiony jest twórczego charakteru, jak też ochrony wykraczającej poza sposób wyrażenia, a więc obejmującej np. pomysły. Ochronie prawnoautorskiej nie będą podlegać te cechy projektu, które stanowią wyraz nie tyle twórczej i indywidualnej pracy projektanta, ale są zdeterminowane pewnymi obiektywnie istniejącymi prawidłowościami.

Warto zauważyć, że jest możliwe i często zdarza się w praktyce , powoływanie się jednocześnie na ochronę wynikającą z rejestracji wzoru przemysłowego, ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji oraz prawa autorskiego. Jednak należy pamiętać, że, pomimo pewnych zbieżności, warunkiem powodzenia takiego przedsięwzięcia jest wykazanie odrębnych, właściwych z punktu widzenia każdej z ustaw przesłanek do udzielenia ochrony. Przy czym żadna z przywołanych ustaw nie daje podstaw do domagania się ochrony tych cech projektu, które mają wyłącznie funkcjonalny charakter (z wyjątkiem szczególnych sytuacji uzasadniających stwierdzenie pasożytnictwa).

Czy więc funkcjonalność jest wadą? Oczywiście, że nie. Choć bowiem funkcjonalny charakter danej cechy projektu może utrudnić dochodzenie ochrony, to w wielu przypadkach funkcjonalność będzie szła w parze z walorami estetycznymi projektu, co do których nie ma wątpliwości, iż mogą podlegać ochronie jako wzory przemysłowe, utwory czy też w oparciu o uznk. Cechy zaś stricte techniczne (funkcjonalne), jeżeli są nowe, mogą podlegać ochronie jako wzory użytkowe, a jeśli poza nowością charakteryzują się również dostatecznym stopniem innowacyjności, mogą być chronione nawet jako wynalazki podlegające patentowaniu.

PRZYPISY:

1 Źródło: Raport "Rynek meblarski w Polsce" czerwiec 2017 r., dostępny na stronie https://home.kpmg.com/pl/pl/home/insights/2017/06/raport-rynek-meblarski-w-polsce-2017.html).

2 Wyrok Sądu UE w sprawie T-153/08; wyrok Trybunału Sprawiedliwości UE w sprawie C-281/10; wyrok Sądu UE w sprawie T-153/08.

3 Przykładowo: wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 24 czerwca 2013r., sygn. akt I ACa 324/13.

⁴ Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 2006 r., sygn. akt III CSK 40/50; wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 29 października 1997 r., sygn. akt I ACa 477/97